Słoniowacizna wstęp

Co to jest słoniowacizna?

Słoniowacizna (inaczej słoniowatość lub elefantiaza ) to obrzęk tkanek spowodowany zastojem limfy w tkankach. Jest ostatnim stadium obrzęku limfatycznego i może być wynikiem wad wrodzonych lub pojawiać się na skutek uszkodzenia czy upośledzenia funkcji naczyń chłonnych bądź węzłów odprowadzających limfę. Ma charakter szybko postępujący i wymaga pilnego, kompleksowego leczenia.

Słoniowacizna dotyka osoby zarówno z pierwotnym jak i wtórnym obrzękiem limfatycznym.

Wrodzony obrzęk lim fatyczny jest wynikiem nieprawidłowego rozwoju naczyń i węzłów chłonnych, ich braku, nieprawidłowej budowy (zbyt wąskie) lub ilości.  Zwykle występuje już od urodzenia ale może ujawnić się również w późniejszym życiu lub występować przy niektórych chorobach genetycznych. Taki niesprawny system chłonny nie radzi sobie z nadmiarem limfy i jej odprowadzaniem, co może skutkować wystąpieniem słoniowacizny.

Wtórny obrzęk limfatyczny powstaje natomiast na skutek uszkodzenia lub upośledzenia funkcji układu limfatycznego w wyniku urazów mechanicznych, infekcji, stanów zapalnych skóry, zabiegów operacyjnych a nawet otyłości czy chorób układu krążenia.

Słoniowacizna najczęściej dotyczy kończyn dolnych ale może objawiać się również w obrębie kończyn górnych, jąder i moszny (u mężczyzn) czy małżowin usznych. W jej wyniku dochodzi do zniekształcenia i ograniczenia ruchomości kończyny, zmian w naczyniach limfatycznych i w tkance podskórnej oraz zmian na skórze.

Co to jest zastój limfy?

Zastój limfy to bezpośrednia przyczyny powstawania obrzęków limfatycznych. W wyniku zastoju limfy dochodzi do upośledzenia wymiany składników odżywczych. Limfa zabiera z tkanek produkty przemiany materii i wędrując naczyniami chłonnymi przez węzły chłonne aż do układu krążenia pełni niezwykle istotną rolę między innymi w uruchomieniu reakcji immunologicznych. Tak więc sprawny i aktywny odpływ limfy ma niezwykle duże znaczenie w prawidłowym funkcjonowaniu całego organizmu. Problem z zastojem limfatycznym rozpoczyna się  w momencie gdy prawidłowe odprowadzanie chłonki z tkanek do układu żylnego zaczyna być upośledzone. Część limfy nie zostaje odtransportowana i zalega w tkance podskórnej. Początkowo, zanim pojawi się obrzęk, pojawia się uczucie rozpierania i już samo to jest powodem do szybkiej reakcji i rozpoczęcia profilaktycznych działań przeciwobrzękowych.

Zastój limfatyczny dotyczy zarówno problemów wrodzonych związanych z nieprawidłową budową naczyń limfatycznych i węzłów jak i tych nabytych w wyniku urazu, operacji, unieruchomienia czy w przebiegu innych chorób upośledzających działanie układu chłonnego. Niezależnie od przyczyn  zastoju warto już od samego początku wdrożyć systematyczne leczenie aby zapobiegać groźnym następstwom nieleczonych obrzęków – w wyniku długotrwałego, nieleczonego zastoju limfy naczynia mogą zacząć twardnieć, pojawiają się zmiany na skórze co prowadzi do pogłębienia problemów i rozwinięcia się ostatniego stadium obrzęku w postaci słoniowacizny.

Jakie są objawy słoniowatości nóg?

Słoniowacizna jest chorobą, dla której najbardziej charakterystycznym objawem jest obrzęk kończyn dolnych ewentualnie górnych oraz moszny czy jąder w przypadku mężczyzn.

W przypadku obrzęków limfatycznych w początkowej fazie zastój limfy jest utajony i objawia się jedynie niewielką opuchlizną , w kolejnym etapie opuchlizna twardnieje, a dalsze gromadzenie się limfy nasila objawy i prowadzi do systematycznie powiększającego się obrzęku skóry i tkanki podskórnej. Od tej pory możemy mówić o słoniowaciźnie, W obrębie nóg objawia się ona nadmiernym rozrostem tkanek skóry i prowadzi do powstawania nieestetycznych fałdów, w obrębie których może dochodzić nawet do zakażeń, owrzodzeń czy powstania trudno gojących się ran. Skóra nóg staje się dodatkowo podatna na infekcje, które jeszcze bardziej pogłębiają problemy obrzęku (stan zapalny w ich przebiegu dodatkowo ogranicza przepływ i odprowadzenie limfy). W obrębie słoniowacizny pojawia się coraz większa opuchlizna, skóra mocno twardnieje i pojawiają się na niej grudkowate narośle oraz wybrzuszenia.  Pacjenci zgłaszają uczucie ciężkości w nogach oraz pojawia się u nich problem z poruszaniem kończyną. W zaawansowanych stadiach choroby dochodzą dolegliwości bólowe nóg a w skrajnych przypadkach konieczna może okazać się nawet amputacja zajętej chorobą kończyny. Początkowo zmiany występują jedynie dystalnie (na przykład w okolicy stopy i kostki), jednak z czasem obejmuje coraz wyższe partie ciała.

Jakie są przyczyny słoniowacizny?

Słoniowacizna to obrzęk spowodowany niewydolnością układu limfatycznego i najczęściej dotyczy kończyn, zwykle dolnych. Przyczyny jej powstawania podzielić można na pierwotne (wrodzone) i wtórne (nabyte).

W słoniowatości pierwotnej zaburzenia przepływu i odprowadzania chłonki dotyczą uwarunkowań genetycznych oraz wad anatomicznych układu chłonnego. Na skutek źle zbudowanych naczyń i / lub węzłów chłonnych, ich braku lub nieprawidłowości w funkcjonowaniu dochodzi do upośledzenia transportu i odprowadzania nadmiaru chłonki. Przykładem wrodzonej słoniowatości może być zespół Milroya, gdzie już tuż po porodzie u dziecka zauważamy znaczny obrzęk obu nóg.

Wtórny obrzęk, będący dużym czynnikiem rozwoju słoniowacizny, występuje na skutek uszkodzenia naczyń czy węzłów chłonnych lub jedynie zaburzenia ich funkcjonowania w przebiegu szeregu chorób, zabiegów operacyjnych czy długotrwałego unieruchomienia. To ostanie oprócz wpływu na przepływ limfy sterowany przez naturalną pompę mięśniową często związane jest z urazem lub przebyta operacją, co dodatkowo obciąża układ chłonny. Również urazy i kontuzje stanowią zagrożenie dla funkcjonowania układu limfatycznego i mogą przyczynić się do jego urazu lub upośledzenia. Kolejną istotną przyczyna powstawania obrzęków, a w konsekwencji słoniowacizny, są schorzenia układu krwionośnego jak na przykład przewlekła niewydolność żylna, w wyniku której dochodzi do zastojów żylnych powodujących uszkodzenie i rozciąganie naczyń oraz stany zapalne mogące upośledzać odpływ chłonki. Sam stan zapalny w przebiegu infekcji bakteryjnych, grzybiczych i wirusowych również wpływa na powstawanie i rozrost obrzęków, upośledzając odżywienie tkanek może pogarszać odżywienie skóry i spowodowany słoniowacizną rozrost zmian w jej obrębie. Częstą przyczyną słoniowacizny jest również terapia nowotworów złośliwych, która obejmuje usunięcie węzłów chłonnych, jak na przykład w przypadku mastektomii. Uszkodzony w wyniku operacji układ przestaje radzić sobie z produkcją i odprowadzaniem chłonki. Słoniowacizna powstaje także czasem już na wcześniejszym etapie leczenia nowotworów, w wyniku radioterapii czy chemioterapii, które niszcząc komórki nowotworowe mogą uszkadzać układ limfatyczny.

Jak leczyć słoniowatość nóg?

Leczenie słoniowacizny nóg jest najczęściej procesem trudnym i długotrwałym, obejmującym szereg działań z zakresu farmakologii, fizjoterapii a nawet w skrajnych przypadkach leczenie operacyjne.

Chorym poleca się aplikację specjalistycznych kremów chroniących uszkodzoną i narażoną na infekcje skórę przed dalszym rozwojem zmian chorobowych (ranami, owrzodzeniami i infekcjami) oraz podaje się leki zmniejszające obrzęki (środki rozszerzające ściany naczyń limfatycznych, ). W celu

poprawy krążenia chłonki i likwidacji powstałych obrzęków w terapii słoniowatości stosuje się również drenaż limfatyczny, który skutecznie odprowadza nagromadzoną limfę. Masaż wykonany może być w sposób manualny (ręcznie) przez terapeutę lub mechanicznie przy wykorzystaniu specjalnych aparatów z podłączonymi do nich mankietami. Terapia masażem uciskowym z wykorzystaniem takich urządzeń z powodzeniem przeprowadzana może być również w domu bez udziału fizjoterapeuty. W terapii słoniowacizny wykorzystujemy też kompresjoterapię polegającą na używaniu bandaży i odpowiednio dopasowanej odzieży uciskowej poprawiających pracę pompy mięśniowej i wspomagających sprawny przepływ chłonki. Nie bez znaczenia w przypadku słoniowatości jest również zastosowanie odpowiednio dobranej rehabilitacji ruchowej w celu zachowanie możliwie dużej sprawności fizycznej i wspomagania odprowadzania limfy z objętych zmianami chorobowymi kończyn dolnych. Pomocne w tym przypadku są ćwiczenia w odciążeniu (wspomagają pracę naturalnej pompy mięśniowej przy możliwie niedużym wysiłku ze strony pacjenta) oraz terapia ułożeniowa pomagająca odpłynąć zalegającej limfie pod wpływem siły grawitacji.

U chorych ze znacznymi zmiana w obrębie tkanki podskórnej (przerost i obrzęk) stosuje się również zabiegi chirurgiczne polegające na wycięciu jej nadmiaru – wiąże się to jednak z ryzykiem wystąpienia martwicy. Innym zabiegiem jest operacja transplantacji naczyń chłonnych w celu wytworzenia nowych połączeń limfatycznych.

Jak widać słoniowacizna to bardzo poważna i uciążliwa w leczeniu choroba, której,ze względu na stan zaawansowania obrzęków czy zmian skórnych, często nie daje się wyleczyć do końca. W przypadku obrzęku wtórnego spowodowanego przejściowym upośledzenie funkcji układu chłonnego istnieje realna szansa na wyleczenie choroby. Z kolei przy obrzęku pierwotnym lub chirurgicznym usunięciu węzłów chłonnych najważniejsze jest zapewnienie choremu komfortu potrzebnego do normalnego funkcjonowania w życiu codziennym.

Warto więc reagować od razu gdy zauważymy pierwsze symptomy pojawiających się obrzęków. Jeśli wiemy, ze posiadamy genetyczne czy nabyte skłonności do powstawania obrzęków sięgnijmy po profilaktykę przeciwobrzękową. Wskazana jest tutaj między innymi umiarkowana aktywność fizyczna (jej rodzaj i intensywność skonsultować należy z fizjoterapeutą), unikanie wysokich i niskich temperatur, noszenie dopasowanego obuwia oraz prawidłowa higiena kończyn czy odpoczynek z uniesionymi nogami.

Słoniowatość nóg – jaki lekarz?

Słoniowatość nóg to poważne schorzenie znacznie utrudniające codzienne funkcjonowanie. Dlatego też ważna jest szybka diagnoza i kompleksowe leczenie, aby w razie możliwości ograniczyć powikłania wynikające z jej rozwoju. Objawy słoniowatości nóg są bardzo charakterystyczne więc samo zdiagnozowanie problemu nie stanowi problemu.

O wiele istotniejsze okazuje się dobranie odpowiedniego do stanu zaawansowania choroby leczenia.  Już pierwsze objawy powinny skłonić nas do wizyty u lekarza mającego niezbędną wiedzą w zakresie leczenia obrzęków. Możemy udać się do angiologa (lekarz specjalizujący się w leczeniu chorób układu naczyniowego oraz zmian w układzie limfatycznym) lub flebologa (lekarz specjalizujący się w leczeniu żylaków, pajączków i zapaleń żył oraz profilaktyce chorób naczyń). W wielu przypadkach konieczna okazuje się również konsultacja z chirurgiem naczyniowym. W leczeniu słoniowatości nie unikniemy też z pewnością wizyty w gabinecie lekarza rehabilitacji medycznej a w konsekwencji również fizjoterapeuty.